Η Πηνελόπη στη Λογοτεχνία: Τα χίλια πρόσωπα μιας γυναίκας-σύμβολο (Νέο)
ΦιλολογίαΠεριγραφή του μαθήματος
Στο μάθημα αυτό θα ασχοληθούμε με την Πηνελόπη, τη γνωστή μας μυθική ηρωίδα, τη σύζυγο του Οδυσσέα.
Θα μας απασχολήσει κυρίως η Πηνελόπη των δύο τελευταίων αιώνων. Αλλά μια σύντομη αναδρομή θα δείξει την ηρωίδα μας και στις προηγούμενες ζωές της, από τότε που τη συνέλαβε ως μορφή ο Όμηρος. Έτσι θα δούμε πώς οι αιώνες άλλοτε την εξύμνησαν και άλλοτε την λοιδώρησαν. Κάποτε κιόλας την εξαφάνισαν‧ ουδείς ενδιαφερόταν να ασχοληθεί μαζί της.
Στα τελευταία διακόσια χρόνια πάντως, από τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα, η Πηνελόπη έχει μια αρκετά πλούσια παρουσία στη λογοτεχνία και στην τέχνη γενικότερα. Θα την βρούμε σε ποικίλους ρόλους, και κάθε φορά ο ρόλος που θα της δίνουν οι καλλιτέχνες –άνδρες και γυναίκες– θα λέει κάτι για τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία, για τον γάμο, για την ανάπτυξη των γυναικείων διεκδικήσεων, την αντίδραση των ανδρών αλλά και τη βοήθεια που πολλές φορές αυτοί παρέχουν.
Η Πηνελόπη είναι αντιπροσωπευτική, επειδή θεωρείται η μέση γυναίκα, η γυναίκα της καθημερινότητας, η γήινη όψη του γυναικείου φύλου, η γυναίκα-σύζυγος.
Πιστή σύζυγος. Έτσι το θέλει ο μύθος. Όμως θα την συναντήσουμε και άπιστη, καθώς οι λογοτέχνες συχνά αρέσκονται στις ανατροπές. Άλλοτε πάλι η Πηνελόπη, η ακίνητη υφάντρα στον αργαλειό, θα μεταμορφωθεί σε ταξιδεύτρια, κι η Πηνελόπη που κλαίει στη γωνιά της θα φτάσει σε ορισμένα έργα να διοικεί την Ιθάκη.
Θα παρακολουθήσουμε λοιπόν τις μεταμορφώσεις της, στη λογοτεχνία, αλλά και στο τραγούδι, στο θέατρο και στον κινηματογράφο, γνωρίζοντας Ελληνίδες, Βαλκάνιες, Δυτικοευρωπαίες και Αμερικάνες Πηνελόπες.
Η Πηνελόπη θα μας δώσει το ωραίο ταξίδι. Ένα ταξίδι, μάλιστα, σε μια Ιθάκη που καθόλου φτωχική δεν είναι!
Το μάθημα στηρίζεται στο βιβλίο της Αγγέλας Καστρινάκη Μίλα, Πηνελόπη! Λογοτεχνικές μεταμορφώσεις της μυθικής ηρωίδας στην Ελλάδα και τον Δυτικό κόσμο από τον 19ο αιώνα ώς τις μέρες μας (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2023).
Διδάσκουσα
Αγγέλα Καστρινάκη
Η Αγγέλα Καστρινάκη είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης και πεζογράφος. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1961 και σπούδασε φιλολογία στο Α.Π.Θ., όπου εκπόνησε και τη διατριβή της.
Τον Μάιο του 2023 κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης το βιβλίο της Μίλα, Πηνελόπη! Λογοτεχνικές μεταμορφώσεις της μυθικής ηρωίδας στην Ελλάδα και τον Δυτικό κόσμο, από τον 19ο αιώνα ώς τις μέρες μας.
Έχει εκδώσει επίσης τις επιστημονικές μελέτες Οι περιπέτειες της νεότητας: η αντίθεση των γενεών στην ελληνική πεζογραφία, Η φωνή του γενέθλιου τόπου, Η λογοτεχνία στην ταραγμένη δεκαετία 1940-1950. Η τελευταία απέσπασε το Κρατικό βραβείο δοκιμίου για το 2005.
Στη σειρά «Παλαιά κείμενα, νέες αναγνώσεις» των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, την οποία διευθύνει, κυκλοφορούν σε δική της επιμέλεια η Κερένια κούκλα του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου, πέντε ερωτικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη υπό τον τίτλο Ήτον πνοή, ίνδαλμα αφάνταστον, όνειρον…, και το Λεμονοδάσος του Κοσμά Πολίτη. Τα έργα συνοδεύονται από εκτενείς μελέτες της ίδιας.
Έχει δημοσιεύσει πλήθος άρθρων για την ελληνική λογοτεχνία των δύο τελευταίων αιώνων και για τη σχέση της με τα ιδεολογικά ρεύματα κάθε εποχής (Ραγκαβής, Βιζυηνός, Καζαντζάκης, Γαλάτεια Καζαντζάκη, Τερζάκης, πεζογράφοι της δεκαετίας του 1960 κ.ά.), έχει μελετήσει από τη σκοπιά της λογοτεχνικής παραγωγής τις επιπτώσεις της ήττας του 1897, τη Μικρασιατική Καταστροφή και την κρίση του κοινοβουλευτισμού στον μεσοπόλεμο, ενώ έχει ασχοληθεί και με τη συγκριτική γραμματολογία μελετώντας την πρόσληψη στην Ελλάδα του Χάμσουν, του Ντ’ Αννούντσιο κ.ά..
Η λογοτεχνική παραγωγή της συνίσταται σε τέσσερις συλλογές διηγημάτων (η μία υπό τον τίτλο Εκδοχές της Πηνελόπης), ένα βιβλίο με αυτοβιογραφικά δοκίμια, το μυθιστόρημα Έρωτας στον καιρό της ειρωνείας, καθώς και τα αυτοβιογραφικά αφηγήματα για τη Μεταπολίτευση Και βέβαια αλλάζει! και Κάτι ν’ αλλάξει! Μα πώς;. Διηγήματά της έχουν μεταφραστεί σε διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες. Έχει γράψει επίσης ένα θεατρικό έργο, το 6 γαλάζια μολύβια για τη Σμύρνη, που αφορά τη ζωή του Κοσμά Πολίτη σε σχέση με τη Μικρασιατική Καταστροφή (παρουσιάστηκε στο Φεστιβάλ Φιλίππων το 2022).
Αρθρογραφεί σε διάφορες εφημερίδες (Τα Νέα, Η Καθημερινή, κ.ά.) και περιοδικά (Νέα Εστία, Θέματα Λογοτεχνίας, The Books’ Journal κ.ά.)
Έχει διατελέσει Πρόεδρος του Τμήματος Φιλολογίας και Κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης.
Εθελόντριες βοηθοί μαθήματος
Λεμονιά Μανώλα (Lemonia9), Εκπαιδευτικός.Αργυρώ Παπαδημητροπούλου (Asimenia), Ιδιωτική υπάλληλος.
Κατερίνα Πασίση (kpasisi), Eκπαιδευτικός, Kαθηγήτρια της ελληνικής ως ξένης γλώσσας.
Συντελεστές
Βιντεοσκόπηση: Νίκος Γκικόπουλος
Μοντάζ: Δημήτρης Βουδούρης
Προγραμματισμός Ασκήσεων: Ειρήνη Απέργη, Δημήτρης Βουδούρης
Υποτιτλισμός: Σοφία Πέτσα
Η βιντεοσκόπηση πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι του 2023 στα studio του Mathesis στο Ηράκλειο.
Ως εικονίδιο του μαθήματος επιλέχθηκε ο πίνακας του David Ligare, Πηνελόπη. © Crocker Art Museum, Sacramento, California.
Ευχαριστούμε τον Ιάσονα Ξεξάκη για την παραχώρηση του μουσικού θέματος Dad's peace για το εισαγωγικό βίντεο του μαθήματος.